Zij-instroom in voortgezet onderwijs stokt

Scholen worstelen met het lerarentekort, terwijl er bij de bemiddelingsorganisaties Word leraar! en De Onderwijs BV duizenden hbo1ers en academici staan ingeschreven. Mensen die trappelen van ongeduld om voor de klas te komen. Maar rectoren tonen geen interesse. Er zijn er tot nu toe hoogstens dertig aangesteld, zo vertellen de eerste cijfers. Het is de onbekendheid met de regeling, meent de inspectie. Het komt door het gemak waarmee scholen onbevoegden aanstellen, denken de bemiddelingsorganisaties. Maar scholen maken gewoon een rekensom: een onbevoegde plus opleiding is voordeliger dan een zij-instromer.

Met veel enthousiasme presenteerden zich vorig jaar twee nieuwe bemiddelingsorganisaties om de nood in het voortgezet onderwijs op te lossen. Word leraar! en De Onderwijs BV - de eerste is een initiatief van Cliq en Manpower, de tweede een dochter van Vedior - kwamen als winnaars uit de bus om mensen uit het bedrijfsleven warm te maken voor een overstap naar het onderwijs.
Om mensen van buiten het onderwijs en een baan bij elkaar te brengen moet je werken met marktpartijen die thuis zijn op dat terrein, met een grote spreiding door het land1, sprak minister Hermans enthousiast bij de start van het zij-instroomproject. Een project waarbij kwaliteit vooropstond. Wie zijn huidige werkgever vaarwel zei, kon niet zomaar voor de klas gaan staan. De eerste eis was een hbo- of universitaire opleiding. Ten tweede volgde een assessment, een geschiktheidsonderzoek. Ten derde was de aanstelling gekoppeld aan een opleiding-op-maat.

Ontheffing
Het doel waarmee de bemiddelingsorganisaties op pad werden gestuurd was het binnenhalen van 5000 leraren voortgezet onderwijs in vier jaar. Belangstelling van de kant van potentiële leraren is er genoeg. Zonder al te veel campagnes hebben zich rond de drieduizend kandidaten aangemeld. Maar één jaar na de aankondiging, ongeveer een half jaar na de wettelijke regeling, zijn er ongeveer dertig zij-instroomleraren aangesteld. Waar ligt dat aan?
Als ik op zaterdag de Volkskrant opensla, vraag ik me steeds weer af waarom scholen zich niet bij ons melden met hun vacatures. Waarom adverteer je, denk ik dan. Dat kost scheppen geld2, verzucht Ruud van der Star van Manpower, een van de partners in het samenwerkingsverband Word Leraar! 3Wij hebben duizenden mensen in ons bestand die een vak beheersen en zitten te wachten tot ze voor de klas mogen. Maar schoolbesturen die iets willen met zij-instromers melden zich slecht mondjesmaat.2
Van der Star heeft wel een idee waar het aan zou kunnen liggen. 3Waar wij last van hebben is het gemak waarmee aan onbevoegden ontheffing wordt verleend. In het basisonderwijs bestaat die mogelijkheid niet, maar in het voortgezet onderwijs kan de inspectie iemand voor een jaar dispensatie verlenen. Dat is al jaren een gewoonte, maar nu begint dat enorme vormen aan te nemen. Natuurlijk is dat ook makkelijk voor een school. Als er ontheffing wordt verleend, kan iemand de volgende dag voor de klas.2
Zijn collega Rob Leenders van De Onderwijs BV heeft soortgelijke ervaringen. 3In het basisonderwijs hoef je schoolbesturen niets meer uit te leggen. Daar beschouwen ze inmiddels zij-instromers als een gegeven. Maar in het voortgezet onderwijs moeten wij nog heel veel energie besteden aan het bewerken van de markt. We hebben het bij de intake enorm druk: er zijn erg veel mensen die in het voortgezet onderwijs willen werken, maar het aantal plaatsingen is gering. Dat komt inderdaad door de mogelijkheid van ontheffing. Zo lossen scholen een acuut probleem op. Als je met zij-instromers wilt werken, vraagt dat om een langere-termijnvisie.2

Bikkelhard
Van der Star vindt die handelwijze van scholen kortzichtig. Een zij-instromer wordt anders dan een onbevoegde getest op geschiktheid in een assessment. Daarnaast krijgt hij of zij een opleidingspakket zodat op afzienbare termijn een bevoegdheid in het verschiet ligt. 3Een onbevoegde wordt niet getest, krijgt nooit een vaste aanstelling maar moet jaar in, jaar uit een ontheffing aanvragen. Ik ken scholen waar leraren al meer dan vijf jaar op basis van een dispensatie werken.2
De cijfers ondersteunen het verhaal van Leenders en Van der Star. Het aantal tijdelijke ontheffingen van onbevoegden voor één jaar - officieel artikel 33 lid 3 - neemt inderdaad in rap tempo toe (zie kader). De afgelopen drie jaar noteerde de inspectie van het onderwijs al een stijging van maar liefst zestig procent, wat volgens het Onderwijsverslag van de inspectie Reen indicatie is van de krapte op de arbeidsmarkt1. Inspecteur voortgezet onderwijs Jet ten Brinke verwacht dat dit jaar het aantal ontheffingen nog wel zal doorzetten.
Maar het beeld dat het gaat om mensen die zomaar een vak geven is onjuist. Het merendeel - wij vermoeden driekwart - van de onbevoegden studeert. Het gaat om mensen die nog bezig zijn met hun opleiding en alvast voor de klas staan. Maar ook om mensen die op een school beginnen en daarnaast een deeltijdopleiding gaan volgen.2
De procedure voor het aanstellen van een onbevoegde is wel relatief snel en eenvoudig. De school belt met de inspecteur en samen overleggen ze of aan de criteria is voldaan. En die zijn bikkelhard, verzekert Ten Brinke. 3Een school moet onomstotelijk kunnen aantonen dat ze er alles aan gedaan hebben om een bevoegde te werven. Met advertenties, of na contact met het arbeidsbureau. Het mag ook nooit voor een groot aantal uren zijn, want als je ernaast wilt studeren lukt dat natuurlijk niet met 25 lesuren. We dringen er op aan dat mensen niet in kwetsbare klassen - hele moeilijke of eindexamenklassen - worden ingezet. En we eisen dat mensen een studie gaan volgen. Maar dat hoeven we rectoren niet te vertellen, die gaan hier niet lichtvaardig mee om. Zij willen ook kwaliteit voor de klas.2
Ten Brinke denkt niet dat scholen via de onbevoegdenregeling het zij-instroomtraject Rontduiken1. Zij vermoedt dat het meer te maken heeft met onbekendheid aan de kant van de rectoren en schoolbestuurders. 3Het is een relatief nieuwe regeling, die pas begin dit jaar definitief van kracht is geworden. Het is een kwestie van tijd.2

Voordeliger
Wie zijn oor te luisteren legt bij rectoren in het voortgezet onderwijs, hoort al snel dat daar een eenvoudige rekensom wordt gemaakt. Zij-instromers zijn relatief duur, ook al zijn de bemiddelingskosten voor rekening van het ministerie. Maar een school draait daarna op voor de kosten van het assessment en de helft van de vervangingskosten tijdens de opleiding. Het bureau Salto heeft becijferd dat een zij-instromer ongeveer 50.000 gulden kost, waarvan ongeveer 25.000 door het ministerie wordt gedekt. Het aanstellen van een onbevoegde kost in eerste instantie niets als deze via via binnenkomt. Als er is geadverteerd, lopen de kosten snel op, want een beetje advertentie kost een paar duizend gulden. Scholen sturen onbevoegden wel naar een lerarenopleiding en willen af en toe het collegegeld voor hun rekening nemen, wat neerkomt op ruwweg 3000 gulden per jaar. Maar die optelsom komt toch voordeliger uit dan het aanstellen van een zij- instromer.
Zo wordt het probleem dat nu ontstaat tussen zij-instromers en onbevoegden, vooral veroorzaakt door gebrek aan visie bij het ministerie van Onderwijs2, meent Walter Dresscher, vice-voorzitter van de AOb. 3Terwijl duidelijk is dat er een lerarentekort op komst is, is het ministerie weer heel spaarzaam in plaats van royaal om de problemen op te lossen. Als ze nu dat zij-instroomtraject gewoon zo hadden gefinancierd dat die kostenafweging bij scholen geen rol speelde, dan voorkom je mislukkingen. Zo loopt het ministerie steeds weer achter de feiten aan.2

Oudere mensen
Aan het wervingsfront is in elk geval beweging. Inspectie, ministerie en bemiddelingsorganisaties gaan rond de tafel om de nu ontstane stagnatie op te lossen. Leenders: 3Ik snap dat we de wettelijke mogelijkheid voor ontheffing niet kunnen wijzigen. Maar we willen kwaliteit voor de klas, dus heeft de Tweede Kamer terecht eisen gesteld aan het zij-instroomtraject. Die zekerheid biedt het aanstellen van onbevoegden niet. Dus waarom verbind je aan een ontheffing op basis van artikel 33 lid 3 niet het predikaat zij-instroom, zodat daar verplicht een assessment en een opleidingsplan aan gekoppeld wordt. In elk geval stimuleert de huidige regeling het voortgezet onderwijs niet om aan te kloppen bij de bemiddelingsorganisaties.2
De inspectie van het onderwijs gaat ook beter opletten of scholen het zij-instroomtraject wel gebruiken bij hun werving, zegt Ten Brinke. 3Dat gaan we rectoren wel vragen als een school dispensatie aanvraagt. Het heeft even tijd nodig gehad, maar rectoren kunnen nu van het bestaan van de zij-instroomregeling af weten.2 Want, zo benadrukt Ten Brinke: 3De inspectie is in elk geval blij met deze ontwikkeling van zij-instromers want het is een goed opgezet traject. Het gaat om wat oudere mensen die een bewuste keuze voor het onderwijs maken en een degelijke opleiding krijgen.2