De oorlog in de ogen van een joods meisje

Jarenlang zweeg ze over de oorlog. Ze kon en wilde eenvoudig niets horen of vertellen over de holocaust. Totdat naar aanleiding van het Eichmann-proces in Jeruzalem haar leerlingen in Israël vragen begonnen te stellen en Jehudith Ilan-Onderwijzer in een emotionele bijeenkomst haar oorlogservaringen vertelde. Die ervaringen heeft ze gebundeld in een boekje, dat ze gratis ter beschikking stelt.

'Vooral vanaf het begin van het leerjaar 1942/43 begonnen 's ochtends lege plekken in de klassen zichtbaar te worden', schrijft Jehudith Ilan-Onderwijzer in haar boek Hun beeld staat mij bestendig voor ogen. Gedurende de paar maanden waarin wij dat jaar nog geleerd hebben werd de klas van dag tot dag kleiner, totdat in het begin van de zomer van 1943 het leren volkomen ophield. Wij, een klein aantal leerlingen die er in die tijd 'nog waren', hebben nog een paar uur per dag bij een van de leraren aan huis geleerd, totdat we op een kwade dag verschenen en ook de leraar niet meer thuis aantroffen ...'
Jehudith Ilan-Onderwijzer wijst op de klassenfoto uit juli 1942 van ruim vijftig kinderen. "Slechts zeven kinderen hebben het overleefd", vertelt ze. "Zie je deze tweeling? De ene heeft de oorlog wel en de ander niet overleefd. Het is gewoon toeval dat ik mocht blijven leven."
De schrijfster, kleindochter van de Amsterdamse opperrabbijn A.S. Onderwijzer, was net zeven jaar toen de oorlog uitbrak. In het boek beschrijft ze hoe de maatregelen, van het afstaan van bezittingen, de verboden gebieden, de avondklok tot het dragen van de davidsster, in de beginjaren van de oorlog zich opstapelden. Hoe moeilijk het ook was, het gezin Onderwijzer besloot in Amsterdam te blijven en, afgezien van dochter Clara, niet onder te duiken. In 1943 werd Jehudith samen met haar ouders en zusje Lea naar Westerbork getransporteerd en begin 1944 naar het concentratiekamp Bergen-Belsen, waar beide ouders kort na elkaar aan uitputting en ziekte overleden. "Er zijn geen woorden voor om uit te leggen hoe het is om je ouders te zien wegkwijnen of hoe het is voor ouders om hun kinderen te verliezen, zonder dat je maar iets kunt doen. Vandaar dat ik als titel Hun beeld staat mij bestendig voor ogen heb gekozen: niet alleen het beeld van mijn ouders, maar van hen allemaal. De herinnering is in mijn geheugen gegrift", legt Ilan-Onderwijzer uit. Ze beschrijft hoe tegen het einde van de oorlog de mensen uit Bergen-Belsen die nog enigszins konden een wekenlange treinreis door Duitsland maakten: "Zoals gewoonlijk bestond ook deze trein uit veewagons, behalve een personenwagon waarin de kindergroep met wie wij waren meegekomen werd ondergebracht. (..) Onze medemensen daarentegen, brachten de nu volgende twee weken door als vee, zittend en slapend op de vuile, harde vloer." De erbarmelijke reis, dwars door bombardementen, kostte nog vele levens en stopte pas op 23 april 1945, waar ze bij het plaatsje Tröbitz door de Russen werden bevrijd. Vanwege de opgelopen ziektes duurde het nog tot juni 1945 voordat beide zussen naar Nederland konden gaan.

Tragisch
Jehudith Ilan-Onderwijzer beschrijft de oorlog zoals ze die zich als kind herinnert, veel gruwelijke details komen in het boek niet voor. "Natuurlijk heb ik als kind niet alle erge dingen gezien of bewust ervaren. Ik wist bijvoorbeeld niet wat mijn ouders hebben meegemaakt toen ze moesten werken. Ik wil dat niet weten ook, omdat ik anders zelf niet verder kan. Het belangrijkste dat ik met het boek wil overbrengen is de angst, de pijn en het verdriet die mensen elkaar aan kunnen doen."
Ze noemt het ironisch dat haar verhaal parallel loopt aan dat van Anne Frank. "Ironisch en tragisch omdat we bij elkaar in de buurt woonden, zij onderdook en ik niet en we uiteindelijk allebei in Bergen-Belsen kwamen. Alleen ik overleefde de oorlog wel en zij niet. Haar verhaal gaat over het onderduiken en dat van mij - over wat er in de kampen gebeurde - sluit daarop aan."
Jehudith Ilan-Onderwijzer begon na de oorlog een nieuw leven in Israël. Ze studeerde, trouwde, kreeg vier kinderen en werkte als docente bijbelstudie. Tot het langdurige proces in Jeruzalem waarin oorlogsmisdadiger Eichmann terechtstond, heeft ze gezwegen over haar ervaringen in de Tweede Wereldoorlog. "Er was ook niemand in Israël die er naar vroeg. Alsof ze het niet wilden weten." Na het proces (van 1961 tot 1963) kwamen de leerlingen met vragen. "Ze kwamen naar me toe - dat vergeet ik nooit meer - met de vraag: U heeft de holocaust meegemaakt, zou u daarover willen vertellen? Een week later zaten ze in een grote kring om me heen en heb ik verteld over de ervaringen als kind in de concentratiekampen en de treinreis tot aan de bevrijding. Zes miljoen joden is slechts een getal en ik merkte dat dat de jeugd niets zegt. Het gaat niet zozeer om mij, ik ben niet belangrijk. Maar de ervaringen van één iemand maken meer indruk dan feiten uit een geschiedenisboek. Vandaar dat ik besloot om het op te schrijven."
Tijdens de zes weken durende lerarenstaking (voor meer loon) in Israël had ze tijd om te schrijven. "Mijn kinderen woonden al zelfstandig, het huis was dus leeg. Elke ochtend met veel koffie en nog veel meer tranen heb ik achter de typemachine de velletjes volgeschreven." Die velletjes gingen van hand tot hand, van leerlingen naar familie en vrienden en de reacties waren overweldigend. "Het heeft mensen hun hart geopend. Velen wisten niet dat ik dit had meegemaakt, hadden er ook nooit naar gevraagd. Het grote leed, de verschrikkelijke angst en het ongelooflijke verdriet werden nu zichtbaar. Ik merkte dat het nodig is en dat ik er nu de kracht voor heb om mijn verhaal steeds opnieuw te vertellen." Een uitgever bundelde de velletjes tot een boekje. De eerste druk verscheen in het Ivriet, maar al snel werd het vertaald in het Engels, Duits en Nederlands. "Ik hoef er geen geld voor. Ik vind het belangrijk dat de mensen weten wat er is gebeurd en dat niet vergeten. Dat leraren het hun leerlingen doorgeven, ouders hun kinderen. Daar kan mijn boekje bij helpen", zegt Jehudith Ilan-Onderwijzer. "Mensen bezitten een soort kwaadaardig instinct dat we hebben leren beheersen. In het nazi-regime kwam dat slechtste weer naar boven. Nu in deze multiculturele samenleving zijn er opnieuw groepen, zoals de neonazi¹s in Duitsland, die het uiterste van het slechtste in de wereld prediken. Nog steeds worden bepaalde mensen vermoord uit racistische motieven. Ik hoop dat door mijn verhaal mensen beseffen waar haat toe kan leiden. Alleen door steeds maar weer te vertellen, zullen mensen het niet vergeten.
Ook haar zus Lea is na de oorlog naar Israël geëmigreerd. Over deze illegale tocht samen met haar tweelingzus Clara heeft ze het boek 'Vanuit het duister naar het licht' geschreven, dat een vervolg is op het verhaal van Jehudith Ilan-Onderwijzer. Beide boeken zijn tegen verzendkosten (à fl.10,-) te bestellen bij J. Hartog, Vuurdoornlaan 32, 1185 DX Amstelveen,
telefoon (020)6416630,
e-mail: j.hartog@usa.net en door overmaking van fl.10,- op girorekening 3618866.