- blad nr 3
- 1-3-2023
- auteur A. van Voorthuijsen
- Redactioneel
Investering in ventilatie kan leerprestaties verbeteren
Leerlingen die veel gapen, over hun tafeltje hangen en niet meer opletten: tijd om even een pauze in te lassen en de ramen open te zetten, ziet elke ervaren docent. Wie hen dan juist een toets laat doen, zal zien dat veel kinderen zwaar onder hun niveau presteren. Hoogleraar vastgoedfinanciering Piet Eichholtz (Universiteit Maastricht): “Het mogelijke verband tussen een benauwd klaslokaal en prestaties bij geheugen- en concentratie-tests is al eens op kleine schaal onderzocht, maar één dagje meten is niet genoeg. Je moet in alle seizoenen onder wisselende omstandigheden meten: zon, geluid, buitenlucht, temperatuur: dat heeft allemaal invloed. En aan het CO2-gehalte in een ruimte kun je exact zien hoe het ervoor staat met de ventilatie.”
Laboratorium
Van 2017 tot 2022 vond er zo’n grootschalig onderzoek plaats, op 27 basisscholen in de oostelijke mijnstreek in Limburg. In een voor wetenschappers ideale, bijna laboratoriumachtige situatie, zegt Eichholtz. De weersomstandigheden waren gezien het kleine meetgebied op alle scholen zo goed als hetzelfde. Op basisscholen zitten veel kinderen uren achter elkaar in een ruimte. Groot bijkomend voordeel: er was al een hele ‘infrastructuur’ met gegevens beschikbaar. Het cito-leerlingenvolgsysteem en in dit geval ook de OnderwijsMonitor Limburg. Eichholtz: “Het enige wat wij moesten doen was in zoveel mogelijk klassen klimaatsensoren ophangen. We vergelijken de toets resultaten van een leerling met eerdere resultaten van diezelfde leerling, na een periode met een beter of slechter binnenklimaat, gemeten op basis van de wisselende en gemeten CO2-niveaus.”
De gebruikte sensoren zijn klein, zegt Eichholtz. “Een soort fly on the wall. Je ziet ze niet, ze knipperen niet. Ze geven geen enkel signaal of iets goed of slecht is dus die hebben ook geen effect op het gedrag van docenten of leerlingen.”
De resultaten zijn schokkend, zegt Eichholtz. Leerlingen in slecht geventileerde lokalen hebben een 13 procent lagere kans op een havo-vwo advies dan leerlingen die toetsen maken in goed geventileerde lokalen. Slechte ventilatie blijkt een groot effect te hebben op de prestaties bij begrijpend lezen en rekenen. Bij spelling is het verschil juist zo goed als nihil. Hoe verklaart hij dat? Eichholtz: “Het toepassen van een regeltje is makkelijker. Bij begrijpend lezen moet je nadenken en gaat het om logica. Dat lijdt blijkbaar meer onder een slecht binnenklimaat. En juist die onderdelen zijn belangrijk, daar gaat het om bij het vervolgonderwijs. Af en toe een d/t fout, oké, maar als je een tekst niet kan begrijpen of niet goed kunt rekenen, dan is een hoger schooladvies al snel niet meer aan de orde.”
Robuust
Hij noemt de uitkomsten ‘wetenschappelijk gezien ontzettend sterk’. “We hebben er van alles op los gelaten, maar de uitkomsten zijn heel erg robuust.” Eén nuance is er wel, zegt hij. “Het kan zijn dat de leerlingen last hebben van het slechte binnenklimaat, maar het kan ook zijn dat het om de docent gaat. Dat die minder energie heeft, minder goed orde houdt, minder goed uitlegt. Wij kunnen dat niet onderscheiden, wij kijken per klaslokaal. De docent wordt evengoed blootgesteld aan dat slechte binnenklimaat als de leerlingen.”
Hij vindt dat dit onderzoek alle aanleiding geeft om serieus te investeren in de kwaliteit van onderwijsgebouwen. “Er zijn altijd veel problemen op een basisschool. De buitenruimte deugt niet, de klassen zijn te groot, en ja, de ventilatie is ook niet in orde. Dan zegt een gemeente, die immers eigenaar is van de gebouwen, al snel: dat kost veel geld en we hebben ook nog de jeugd- en de bejaardenzorg, dus sluit maar achteraan in de rij. Bij corona was slechte ventilatie ineens wel een item, maar toen ging het erom een ziekte te voorkomen. Nu is duidelijk: slechte ventilatie leidt tot slechtere leerprestaties. En wat is de corebusiness van scholen? Niet het voorkomen van ziekte, maar zorgen dat leerlingen iets nuttigs leren. Wij laten nu zien dat die slechte ventilatie vergaande gevolgen heeft: als kinderen hun cito slechter maken betekent het dat de kans dat ze doorstormen naar hoger onderwijs lager wordt en dat heeft sociale en economische gevolgen. De lange termijneffecten zijn heel groot.” Een goed ventilatiesysteem is dus geen ‘nice te have’, omschrijft hij ‘maar een must-have.’ Eichholtz: “Wij zijn economen. Wij bekijken: hoe kan je je euro het best besteden. Er is al best veel onderzoek gedaan naar het effect van 25 of 30 leerlingen in een klas. Wij laten nu zien welk effect goede ventilatie heeft.”
Tragedie
Als wetenschapper hoop je natuurlijk dat je onderzoek, dat veel tijd en geld heeft gekost, iets relevants oplevert, zegt Eichholtz. “Maar je weet ook dat er generaties leerlingen zijn die hiermee te maken hebben gehad, dus het is een drama. Die hebben niet de prestaties geleverd waartoe ze in potentie in staat waren. Dat is een tragedie. Het is als wetenschapper fijn dat je iets relevants vindt, maar dit is natuurlijk geen prettig resultaat.” Aan de andere kant: “Het is heel duidelijk hoe je hier iets aan kunt doen. Het is zeer voorspelbaar: Verbeter de ventilatie en de leerprestaties verbeteren ook. Het is helemaal niet controversieel en er is bovendien een zeer gespecialiseerde sector die je hierbij kan helpen.”
{kaders}
’Helft van de schoolgebouwen voldoet niet’
De nadruk ligt de laatste tijd op ventilatie, maar het probleem is veel breder, vinden de sectorraden. “Van alle Nederlandse schoolgebouwen is 50 procent toe aan renovatie of nieuwbouw”, zegt Tanja van Nes, specialist onderwijshuisvesting bij de PO- en VO-raad. Het gaat ook om daglicht, akoestiek en temperatuur. Gebouwen zijn eigenlijk allang afgeschreven, er is te weinig aandacht voor duurzaamheid, het schort aan de toegankelijkheid van veel gebouwen. Van Nes: “Veel oude gebouwen zijn bovendien nog ontworpen voor klassikaal lesgeven. Terwijl we tegenwoordig zoveel andere vormen van onderwijs zien. Mensen doen wat ze kunnen terwijl het gebouw daarbij soms in de weg zit.”
Ze noemt het ‘heel pijnlijk’ dat ‘wij als samenleving en de politiek’ de gezondheid van leerlingen en onderwijspersoneel en de kwaliteit van de gebouwen waarin zij een groot gedeelte van de dag doorbrengen, blijkbaar niet belangrijk vinden. “Een nieuw ventilatiesysteem aanschaffen als de rest van het gebouw niet meer voldoet, is niet slim. Per gebouw moeten we kijken wat er nodig is. Elke euro die het Rijk extra in een schoolgebouw investeert, levert veel maatschappelijk rendement op, dat blijkt ook weer uit dit onderzoek.”
'Ventilatie verbeteren is vaak eenvoudig'
Ruimte-OK helpt scholen op verzoek van het ministerie bij het optimaliseren van de ventilatie. Uit een inventarisatie blijkt dat 60 procent van de scholen inmiddels over CO2-meters beschikt.
Via Ruimte-OK kunnen scholen regelen dat er een expert-team langs komt, om te bekijken hoe de ventilatie geoptimaliseerd kan worden. Zo’n bezoek en advies zijn gratis. De experts zijn al op meer dan duizend scholen langs geweest en er staan er nog een paar honderd op de planning. Bij ongeveer de helft van de bezochte scholen blijkt het mogelijk de ventilatie relatief eenvoudig te verbeteren. In 40 procent van de gebouwen lukt dat niet en zijn structurelere maatregelen nodig.
Scholen kunnen via Ruimte-OK subsidie krijgen voor het verbeteren van de ventilatie. Er loopt een onderzoek naar de effectiviteit van luchtreinigers in de klas. Een luchtreiniger haalt verontreiniging uit de binnenlucht, maar zorgt niet voor aanvoer van frisse lucht van buiten. Een ventilatiesysteem doet dat wel.