- blad nr 4
- 23-2-2002
- auteur . Overige
- Column
Slietage an't benul
De uitdrukking kwam spontaan weer bovendrijven toen ik me verdiepte in de vraag of het Nederlandse onderwijs nog wel beschaafd genoemd kon worden. Dwars door alle akelige toestanden heen - lerarentekort, te veel lesuren, grote klassen, gebrek aan interesse bij leerlingen, segregatie en nog veel meer - doemde één besef op: Nederland lijdt aan 'slietage an't benul' als het om onderwijs gaat. Het is niet in staat om een weliswaar vage, maar toch welwillende houding van pakweg tien miljoen volwassenen tot iets te smeden waar de gemiddelde burger trots op kan zijn en zijn waardigheid aan kan ontlenen. De geïdealiseerde herinnering van een steeds ouder wordende, maar nog steeds spraakmakende generatie is de maat der dingen - en dus ook van het beoordelen van onderwijsvernieuwing - geworden. Daarbij zijn de herinneringen vaag en vertekend. Zo lijkt het nu of de hele babyboomgeneratie die vreselijke middenschool en de jongste 'variant' daarvan, de basisvorming, verfoeid heeft. Terwijl er ook veel voor te zeggen is dat op dat punt het collectieve geheugen compleet gemanipuleerd is door de VVD, het toenmalige NGL en schijterige PvdA'ers. Dat een meerderheid van de Tweede kamer en het VNO achter de middenschoolgedachte heeft gestaan, ziet men nu op zijn best als een curieuze, tijdgebonden waanvoorstelling. Dat er door de eeuwen heen eerbiedwaardige figuren zijn geweest die voor een open, democratisch en kwalitatief goed onderwijsstelsel pleitten (dat bepaald niet samenviel met de middenschool die Van Kemenade beoogde), is geheel verdrongen.
Niet voor niets koos ik het heikele onderwerp middenschool om de Nederlandse 'slietage an't benul' te illustreren. Het hele gedoe toont namelijk niet alleen veel van die slijtage, maar ook een gebrek aan collectieve beschaving. Een onderscheid tussen open en gesloten beschavingsidealen is daarbij verhelderend. Een open beschavingsideaal wil jonge kinderen (en dus ook kansarme groepen) laten emanciperen uit 'onwetendheid'. Cultuuroverdracht is nodig, niet louter omdat leerlingen dienen te weten wat hun culturele geschiedenis is, maar ook omdat cultuur waardevolle elementen bevat die leerlingen in staat stellen hun eigen ontwikkeling ter hand te nemen. Het gaat om een intellectuele emancipatie voor allen die opties openhoudt. Meestal tot rond het zestiende jaar, (volgens recent onderzoek de leeftijd waarop de brede intelligentieontwikkeling minder flexibel wordt), wanneer leerlingen over een verdere studie- en beroepskeuze willen gaan nadenken.
Een gesloten beschavingsideaal daarentegen stelt disciplinering en duidelijkheid boven de vrijheid van het individu en de rechten van achtergestelde groepen. Hier houdt men van classificeren: naar denominatie, naar niveau, naar curriculum, en op een meer verborgen wijze, naar sociaal-economische status en etniciteit. Leerlingen dienen zo vroeg mogelijk gedetermineerd te worden om in de 'juiste' leerweg te komen. Cultuuroverdracht en 'beschaving' volgen een navenant gedifferentieerd patroon. De leerling heeft alleen maar keuzevrijheid als dat economisch of ideologisch verantwoord is en de classificatie niet verstoort.
Mijn indruk is dat tot aan de negentiende eeuw er in Nederland wel gesloten beschavingsidealen leefden, en ook bestonden, maar dat toch het algemene beschavingsdenken open was: zie Erasmus, Vatebender, de Maatschappij tot Nut van het Algemeen. Vanaf de industrialisatie, die in Nederland wat laat op gang kwam, ontstaat een veel scherper gedefinieerd klassenonderwijs, dat door Thorbecke ook nog naar economische bestemming werd geordend. Toen is de boel vast gaan zitten. De verzuiling werd vastgelegd, de schooltypen in het voortgezet onderwijs, de cognitieve classificaties in het basisonderwijs. Deze structuren hebben we nu nog en ze blijven maar jonge mensen veel te vroeg determineren.
Rekening houden met verschillen, een grotere autonomie van scholen en een voorzichtige privatisering - de politieke stokpaardjes van deze tijd - zijn op zich niet onbeschaafd. Maar wel in een schoolsysteem dat veel eerder gesloten vormen van beschaven behelst dan de open varianten in de landen om ons heen. Maar ja, als de politieke beslissers steeds gerekruteerd worden uit de schijnbaar 'open' schooltypen van ons schoolsysteem en daar ook weer hun kinderen willen hebben, dan is het vergeefs wachten op een algemeen beschavingsideaal. Mijn hoop is gevestigd op de allochtone meisjes. Als die nu maar inzien hoe beschaafd en emancipatorisch zo'n open beschavingsideaal is.