blad nr 4
23-2-2002
auteur T. van Haperen
Column

Enronitus

De Amerikaanse energiegigant Enron ging ten onder aan gesjoemel met de boekhouding en vervlechting met de politiek. Omdat westerse economieën momenteel geteisterd worden door dit soort voorvallen, heeft de epidemie een naam: enronitus. De normale op winst gerichte middelgrote onderneming is immuun voor dit virus, maar mammoetmaatschappijen die ontsnappen aan de tucht van de markt, zijn stuk voor stuk aangetast. Geleid door blanke mannen met als drijfveer oppompen van de organisatie en dus zichzelf, maken deze instellingen misbruik van de ruimte die de politiek laat liggen. Bij Enron was chairman Lay de drijvende kracht. De Washington Post karakteriseert zowel de man als de ziekte treffend: 'it is considered largely Lay's vision that transformed Enron form a stodgy, traditional pipeline company into the nation's largely energy trading firm in the wake of deregulation.' Megalomaan Lay had een 'symbiotic political relationship' met de familie Bush en steunde de Republikeinse partijkassen.
Volgens de New York Times maakte meer dan een jaar geleden een advocaat in het openbaar bekend dat Enron ten onder zou gaan. Verliezen wegmoffelen middels creatief boekhouden en lenen uit het eigen pensioenfonds hielden het bedrijf overeind. Maar enronitus laat zich niet bestrijden door normale checks and balances. De politieke elite negeerde feitelijke informatie, koos schaamteloos voor zakenvriend Lay en keek toe hoe werknemers aandelen kochten van het doodzieke bedrijf. De prijs van deze lankmoedige houding is betaald door gewone mensen, die baan, pensioen en aandelen verloren.
Nederland is eveneens gegrepen door deze epidemie, getuige de problemen bij de spoorwegen, de gezondheidszorg en de bouw. Ook in het onderwijs loopt de koorts op. Besturenfusies en schaalvergroting hebben de weerstand tegen enronitus gebroken. Het hbo fraudeert met buitenlandse studenten volgens het principe 'twee prijzen binnenhalen, één student betalen'. Een buitenlander die een privaat gefinancierde cursus volgt, wordt ook nog eens gedeclareerd bij het ministerie. Er schijnt zelfs een bureau te zijn dat al dan niet bestaande Belgen van de ene naar de andere instelling transfereert. Hbo-raad-voorzitter Leijnse erkent in NRC Handelsblad het bestaan van dit soort constructies en verdedigt zich door de overheid te beschuldigen van uitlokking. Politieke gierigheid laat instellingen geen alternatief. Een redenering met een hoog bin-laden-gehalte: de boze buitenwereld drijft de hogeschoolaccountants in de armen van het boekhoudkundig terrorisme. Maar zo werkt een democratie niet!
Hoewel? Minister Hermans schiet bij de eerste berichten over flessentrekkerij in de enronitusreflex. Zijn vrienden doen zoiets niet! De hogeschooldirecteur die de klok luidt en de fraude braaf bij het ministerie meldt, wordt als querulant afgeserveerd. De status van de boodschapper is van groter belang dan de inhoud. Pas nadat dezelfde feiten in de krant staan, verandert Hermans van mening: fraude is fraude, de schuldigen krijgen straf. Zo is dat. En nu de rest nog. Want hoe zit het met die oplichterij bij examens? Scripties van internet halen en onvoldoende werk als voldoende beoordelen schijnt op hogescholen normaal te zijn. In het middelbaar beroepsonderwijs speelt precies hetzelfde. De inspectie heeft herhaaldelijk aangetoond dat verdwijnen van centrale examens resulteert in niveauverlaging. Overigens zou het aardig zijn om eens in de boekhouding van enorme regionale opleidingencentra te porren. Die verkopen immers eveneens losse cursussen aan bedrijven. Is voor deze deelnemers misschien gedeclareerd bij de overheid? En die inburgering? Als een nieuwkomer niet komt opdagen, wordt de subsidie dan wèl ontvangen? En hoe zat het ook al weer met die ESF-gelden? Dan is er nog de never ending schaalvergroting. Inmiddels gaan alle vormen van onderwijs daaronder gebukt, maar waar is het dwarsliggende personeel gebleven? Toevallig toch niet in de wao? Is de verhouding tussen lesgeven en sturen misschien een beetje scheef? Nog belegd onlangs? Hoe zijn de beursverliezen van het afgelopen jaar weggemoffeld?
Allemaal vragen die nooit een reactie zullen opleveren. Dat hoort bij enronitus: doen alsof er niks aan de hand is. Intussen worden financiële tegenvallers stiekem verhaald op werknemers. Afspraken over arbeidsvoorwaarden zijn niet transparant en oncontroleerbaar. De term 'flexibiliteit' dient enkel ter legitimering van verhoging van de werkdruk. Managers misbruiken onderwijsvernieuwing om contacttijd terug te brengen en het aantal leerlingen per docent te verhogen. Dat het ziekteverzuim oploopt is een acceptabel verlies, dan krijgen kinderen gewoon minder les. Willen leraren zichzelf beschermen, dan rest slechts één strategie: doorzichtige centrale afspraken over maximale lesweek en beloning. Lukt dat niet, dan eist enronitus weer een slachtoffer.