- blad nr 7
- 1-7-2021
- auteur Y. van de Meent
- Redactioneel
Wangedrag maakt hoger onderwijs onveilig
‘Racistische beledigingen tolereren we nooit’, stelde een woordvoerder van de Haagse Hogeschool april vorig jaar in hetAlgemeen Dagblad. De krant is erachter gekomen dat er een half jaar eerder bij de opleiding bestuurskunde twee ‘racistische incidenten’ zijn gemeld. Een docente met een bi-culturele achtergrond vond eerst een anoniem briefje op haar bureau waarin ze voor ‘nazi-slet’ werd uitgemaakt. Een paar maanden later gebruikte ze tijdens een werkcollege de quiz-app Kahoot. Toen de studenten inlogden verschenen er discriminerende nicknames op het digibord, waaronder boerkahoer.
‘Uiteraard hebben we direct een onderzoek ingesteld naar de verantwoordelijke voor het scheldwoord op het scherm’, beweert de woordvoerder in het AD. ‘Helaas is niet duidelijk geworden om wie het gaat.’ Deze voorstelling van zaken is volgens Wasima Khan, de uitgescholden docent, ver bezijden de waarheid. Khan is vanwege de onveilige leer- en werkomgeving al gestopt met lesgeven, maar dient alsnog een klacht in bij het College voor de Rechten van de Mens, meldt ze in een post op LinkedIn.
Haar opleidingsmanager heeft pas een maand na het Kahoot-voorval een halfslachtige poging ondernomen de identiteit van de dader te achterhalen via het Noorse bedrijf achter de app. Toen dat niets opleverde heeft hij het er verder bij laten zitten. Khan kreeg ook nauwelijks steun van mede-docenten, vertelde ze afgelopen november in een uitzending van EenVandaag. Sommigen legden de schuld zelfs bij de beginnende docente. Het pesten zou aan haar beperkte didactische vermogens liggen, of aan haar hoofddoek. ‘Het is een doofpotcultuur: verzwijgen, wegkijken, onbegrip’, zegt Khan in de tv-uitzending.
De Haagse Hogeschool geeft in een verklaring op de website toe dat de aanpak onvoldoende doortastend en samenhangend was en biedt haar ‘oprechte excuses’ aan. Wat Wasima Khan is overkomen noemde de hogeschool in de reportage een ‘vervelend incident’ waarvan geleerd moet worden.
Sterrenstatus
Een vervelend incident? Discriminatie, machtsmisbruik en seksuele intimidatie lijken eerder schering en inslag in het hoger onderwijs. Twee jaar geleden bleek al uit onderzoek van FNV Onderwijs en vakbond voor wetenschappers VAWO dat vier van de tien universiteitsmedewerkers de werkomgeving als onveilig ervaart. Zij hebben het meest last van roddelen en het bewust achterhouden van informatie, gevolgd door machtsmisbruik en intimidatie door de hoogleraar/leidinggevende. In onderzoek van vorig jaar gaf één op de vijf promovendi aan last te hebben van discriminatie en ongewenst gedrag. Vrouwelijke onderzoekers ervaren vooral seksediscriminatie terwijl internationale promovendi zich anders behandeld voelen vanwege hun culturele achtergrond of ras.
Via de media komen tientallen voorbeelden van ongewenst gedrag naar buiten. Het begint in 2019 met onthullingen over een hoogleraar arbeidsrecht aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) die tien tot vijftien jaar lang zijn vakgroep intimideerde en zich schuldig maakte aan seksueel grensoverschrijdend gedrag. ‘Een acht voor een nacht’, was zijn bijnaam, meldde universiteitsblad Folia< na een extern onderzoek door Bezemer & Schubad waardoor de hoogleraar gedwongen was op te stappen. De flamboyante hoogleraar maakte seksueel getinte opmerkingen en ‘grappen’, stuurde pornoplaatjes en -filmpjes naar mannen en vrouwen en ging meerdere relaties aan met studentes en ondergeschikten, bleek een half jaar later uit een reconstructie van NRC.
Er volgden nog twee affaires bij de UvA, één bij de opleiding Frans en één bij de master Conservering & Restauratie. Maar ook de Vrije Universiteit (VU), de Universiteit Utrecht, de Radboud Universiteit, de Universiteit Leiden en de Erasmus Universiteit kregen te maken met affaires rond grensoverschrijdend gedrag en intimidatie.
Klara Boonstra werkte bij de vakgroep arbeidsrecht van de UvA voordat ze hoogleraar werd bij de VU. Ze heeft in de praktijk gezien hoe sociale onveiligheid ontstaat en jarenlang in stand blijft. “De hiërarchische arbeidsverhoudingen aan de universiteit en de vele tijdelijke aanstellingen zijn een belangrijke voedingsbodem”, stelt Boonstra. “De afhankelijkheid van een hoogleraar die gunsten kan verlenen is groot. De concurrentie is bovendien moordend. Het is aan universiteiten altijd knokken om een paar functies. Dat zorgt voor een individualistische cultuur waarin de solidariteit ver te zoeken is. Dat leidt tot conflict vermijdend gedrag. Conflicten blijven ondergronds. Met als gevolg dat er bij grensoverschrijdend gedrag niemand optreedt.”
Daar komt bij dat mannen die zich misdragen vaak op handen worden gedragen. Ze hebben een soort sterrenstatus. “Excentriek gedrag wordt getolereerd of zelfs gecultiveerd. Ook in de #MeToo-artikelen van NRC worden de mannen die van grensoverschrijdend gedrag worden beschuldigd, neergezet als geniale gekken.”
Rock-’n-roll
De laatste maanden zijn de spotlights gericht op ontsporingen bij kunstacademies en mode-opleidingen, waar extravagant en onaangepast gedrag vaak wordt verward met kunstenaarschap. In NRC beschuldigden twintig vrouwen en mannen een jonge beeldend kunstenaar van verkrachting, aanranding, mishandeling, stalking en bedreiging. De succesvolle kunstenaar studeerde van 2008 tot 2012 aan de Koninklijke Academie in Den Haag. Hij is charmant, extreem grappig, maar ook onvoorspelbaar en gewelddadig, schrijft NRC. De kunststudent organiseerde in de academielokalen feestjes voor zijn vrienden waar veel drank en drugs aan te pas kwamen. Medestudenten klagen bij de directie over het beschadigen en kapot maken van hun werk, over het roken en drinken op school en de intimidaties die het didactische klimaat verziekten, maar docenten prijzen zijn rock-’n-roll-imago en zien hem als ‘een echte kunstenaar’.
Na het verschijnen van het NRC-artikel in oktober 2020, regent het klachten op sociale media over de giftige cultuur aan de academie. In het gebouw hangen studenten en medewerkers posters op waarop zij protesteren tegen het onveilige werk- en studieklimaat. Na een zeer kritisch rapport over de cultuur en het pedagogisch klimaat, opnieuw van Bezemer & Schubad, stapt de directeur op.
Bij de Design Academy, de Willem de Kooning Academie en Amfi, het mode-instituut van de Hogeschool van Amsterdam deden zich vergelijkbare affaires voor. Na onthulling in NRC en het Parool over een oud-Amfi-student die twintig jongen mannen gedrogeerd en verkracht zou hebben, verschenen er op het Instagram-account van de modeopleiding tientallen klachten over het pedagogische klimaat. Of eigenlijk het ontbreken daarvan. Studenten moeten extreem hard werken en ervaren de klassikale feedback op hun ontwerpen als vernederend. Precies hetzelfde geluid klonk bij de Haagse kunstacademie en is ook bij andere kunstopleidingen te horen.
Ongemak
Bezemer & Schubad houdt zich al bijna dertig jaar bezig met ongewenste omgangsvormen op het werk en onderzoekt bij veel meer hogescholen en universiteiten klachten over discriminatie en grensoverschrijdend gedrag. Het bureau maakte de afgelopen tijd overuren. Maar dat betekent niet dat er ook veel meer problemen zijn, stelt Willeke Bezemer. “Door #Metoo, Black Lives Matter en de LHBTIQ-beweging kijken we door een andere bril naar omgangsvormen. Wat voorheen geaccepteerd was, wordt nu grensoverschrijdend gevonden. Daardoor wordt de omgang soms heel ongemakkelijk. Docenten weten niet meer wat ze kunnen zeggen. Maar ik doe dit werk al heel lang en vroeger waren de casussen net zo pijnlijk, alleen ontlaadt de spanning zich nu via sociale media. Daardoor worden incidenten heel groot, het escaleert erg snel. Maar ik ben wel blij dat het naar buiten komt. Het maakt ongewenst gedrag zichtbaarder en dat juich ik toe.”
Toch worden veel klachten niet gemeld, weet Nasera Azzouz, rayonbestuurder hbo bij de AOb. Ze komt bij hogescholen veel angst en onveiligheidgevoelens tegen. “Medewerkers willen soms niet op de hogeschool afspreken omdat ze bang zijn gezien te worden met iemand van een vakbond. Anderen durven zich niet kritisch uit te laten omdat ze dan vervelende taken krijgen toebedeeld. Of ze vrezen dat ze niet in aanmerking komen voor een vaste aanstelling of een bevordering naar een hogere schaal.”
Azzouz volgt een masteropleiding en doet onderzoek naar sociale onveiligheid in het hbo. “Veel problemen hangen samen met zwak leiderschap. Het vertrouwen in leidinggevenden is vaak laag, blijkt uit tevredenheidsonderzoeken. Ze zijn niet zichtbaar en durven medewerkers niet aan te spreken op ongepast gedrag. Dat zie je ook terug bij functioneringsgesprekken. Vaak krijgt maar 1 of 2 procent een slechte beoordeling.”
Opmerkelijk weinig, vindt Azzouz, want het aantal vaststellingsovereenkomsten, waarbij werknemers instemmen met ontslag in ruil voor een vertrekregeling, ligt vaak een stuk hoger. Omdat in vaststellingsovereenkomsten vaak een zwijgclausule is opgenomen, blijft ongewenst gedrag onzichtbaar. “Drank- en drugsmisbruik van docenten verdwijnt op die manier in de doofpot”, weet Azzouz. Ook komt het voor dat juist de slachtoffers van discriminatie of machtsmisbruik hun baan kwijtraken, zoals Wasima Khan is overkomen.
Lef
Leiderschap speelt een belangrijke rol, beaamt Willeke Bezemer. “Een leidinggevende moet het lef hebben de veroorzaker van de onveiligheid aan te spreken en dat gebeurt lang niet altijd.” Ze ziet nog een voedingsbodem voor de recente golf van meldingen over sociale onveiligheid. “Een aantal universiteiten en kunsthogescholen werft nogal gretig buitenlandse studenten, zonder zich te realiseren welke impact dat heeft op het studieklimaat en wat het vraagt van docenten. Door alle culturen en subculturen kunnen er situaties ontstaan waarin docenten en studenten zich onveilig voelen. Dat los je niet op door een diversity officer aan te stellen of een werkgroep diversiteit en inclusie te faciliteren.”
Botsingen zijn niet te vermijden, vindt Bezemer, maar je kunt wel voorkomen dat een reeks kleine aanvaringen leidt tot grote clashes. Hoe je dat doet? “Met elkaar in gesprek gaan vanuit verschillende perspectieven. Dat klinkt heel eenvoudig, maar is heel moeilijk. Als een student schuldhulpverlening afkeurt omdat je volgens de Koran geen geld mag lenen, moet je als docent vragen stellen. Je moet zo’n thema serieus nemen, gezichtspunten uitwisselen en dan ontdek je waarschijnlijk dat er veel meer overlap is dan je had verwacht. Maar daarvoor heb je als docent wel enige geestelijke lenigheid nodig en moet je oprecht nieuwsgierig zijn naar andere perspectieven. Dat vraagt reflectievermogen en inzicht in de beperktheid van je eigen referentiekader.”
{streamers}
‘Excentriek gedrag wordt getolereerd of zelfs gecultiveerd’
‘Wat voorheen geaccepteerd was, wordt nu grensoverschrijdend gevonden’
‘Docenten weten niet meer wat ze kunnen zeggen’
‘Drank- en drugsmisbruik van docenten verdwijnt in de doofpot’