blad nr 2
26-1-2002
auteur . Overige
Column

Perverse 'sociologie'

Wie in de jaren zeventig van de vorige eeuw kennismaakte met het vak sociologie, heeft ongetwijfeld meegekregen dat markt, kapitaal en werkgever vijandige begrippen waren. Ze dienden kritisch besproken te worden en de sociologie - marxistisch of niet - deed haar best om op gepast kritische en afstandelijke wijze een theorie op te stellen over hoe de brave burger en vooral de hardwerkende arbeider er door het 'kapitaal' - met de staat als handlanger - werden ingeluisd. Kwaliteit dolf immers toch altijd het onderspit ten gunste van winstgevendheid. Het onderwijs droeg daar onwetend aan bij. Aan de ene kant door 'objectieve' toetsing, selectie en allocatie van groepen leerlingen, aan de andere kant door individuele ontplooiing te benadrukken en selectie te doen voorkomen als een individuele keuze. Zo werd ook het onderwijs object van kritische studie, met daaruit voortvloeiend een onderwijsbeleid dat de intentie had kansen en kwaliteit te verbeteren, maar daar politiek nogal onhandig mee omging. Wat ik zelf aan deze eerste golf van sociologisch bewustzijn heb overgehouden is een gezond wantrouwen tegenover marktwerking en de 'objectieve', dan wel 'vrijwillige' categorisering van mensen. Ze maken mij niet wijs dat daardoor de kansen van leerlingen op goed onderwijs verbeteren.
Deze tijd is er een van een totaal ander sociologisch bewustzijn. Je kunt niet zeggen dat het sociologisch denken verdwenen is uit onze hoofden. Integendeel, je hoeft maar iets te zoeken op internet - een huis, een vakantiebestemming, een school voor je kind - of je krijgt daarbij ongevraagd allerlei sociologische gegevens over de samenstelling van de buurt, het reisgezelschap of de school. Hoeveel verdienen je buren of je medereizigers? Hoe hoog opgeleid zijn ze? Hoeveel allochtonen wonen er in de omgeving van dat leuke appartement? Zijn er witte scholen? Pervers toegepaste sociologie die mensen de illusie moet geven dat het om kiezen gaat en niet om zoiets als discriminatie. Ook de nieuwe scholen die zich onlangs in de pers hebben gepresenteerd, mikken op deze legitimatie. Ze mogen exclusief zijn en veel geld van ouders vragen (tien procent van het inkomen) omdat ouders het recht hebben op vrije keuze.
En alsof dat allemaal al niet erg genoeg is, dient zich nu een sociale bewustzijnsvernauwing aan die zijn weerga niet kent, het 'merkenbewustzijn'. Zoekt u een partner? Niet meer braaf zeggen dat u de Volkskrant leest (als u een onderwijzer aan de haak wilt slaan), of de NRC (meer kans op een eerstegrader), maar opnoemen voor welke merken u gaat. Branddating heet dat, las ik in Vrij Nederland (12 oktober 2001: www.branddating.nl). Ook hier is de illusie dat er gekozen kan worden, dat uit die keuze iemands karakter blijkt en dat individuen gelukkig worden van al die (zogenaamde) keuzevrijheid. Maar omdat de hoger opgeleiden zich niet te gemakkelijk voor één gat willen laten vangen, noemt de bedenker branddating een 'spel'. Intussen is de ondertoon bloedserieus. Je kunt iemand kennen aan de merken die hij of zij gebruikt. 'Het gaat er niet om dat ik drink', zegt een reclamejongen, 'maar om wàt ik drink.' En zo heeft een bekend wodka-merk bedacht dat het loont een hippe kunstmanifestatie dik te sponsoren. Want voor tv-spotjes zijn deze trendsetters niet meer gevoelig, dus is de commercie in het hart van de netwerken zelf binnengeglibberd.
Heeft deze merkensociologie kans in het onderwijs? Volgens Naomi Klein wel. Kinderen hebben merkengespoelde hersentjes, scholen zoeken noodgedwongen sponsors en doen zelf ook aan 'doelgroepenbeleid' om de 'juiste' (zeg: meest lucratieve) zieltjes te winnen. De voorwaarden liggen klaar. Dat we in de krant zullen lezen dat Bacardi een schoolfeestje heeft gesponsord, zal niet lang meer duren. En dan zullen deze leerlingen net zomin uit de mentale gevangenis van type drankje (breezer) en merk (Bacardi) kunnen stappen als dat ze zich kunnen losrukken uit hun onderwijscategorie. Mavo, havo, vbo, atheneum en gymnasium, ach ja, het zijn onze oude brands zullen we maar zeggen.