blad nr 22
15-12-2001
auteur . Overige
Column

Uit het hoofd

Wanneer je de uitdrukkingen 'uit het hoofd' leren of het synoniem 'van buiten' leren letterlijk beschouwt, zie je dat ze precies zeggen waar het om gaat. Je leert of kent iets 'van buiten'. Je hebt er zelf weinig mee van doen. Je leert of kent iets omdat het gekend moet worden. Voor een diploma, of voor een ander ritueel. Dreun, ritme en soms melodie ondersteunen het leren... Je hoort Jacques Brels 'rosa, rosae, rosae...' op de achtergrond. De beklijving is uitwendig. Vele pedagogen en onderwijskundigen zijn te hoop gelopen tegen memoriseren. Daar moest je jonge kinderen niet mee lastigvallen. Latere bezwaren tegen memoriseren gaven blijk van behoefte aan sociale distinctie. Uit het hoofd leren deed je op de mulo. Dat er op de hbs, ter voorbereiding op het examen, repetitoria bestonden werd niet echt chic gevonden. Maar op de hbs ging het om de 'encyclopedie' en dat was 'hoger' dan het 'van buiten' leren. Zo was er ook die boekenlijst van dertig boeken, waarvoor de gymnasiasten dan weer hun neus optrokken. Het gymnasium deed het minst aan stampwerk, behalve dan die Latijnse vervoegingen. Maar dat werd haast gezien als een voorbereiding op het ritmisch doorgronden van gedichten, iets 'hogers' wel te verstaan. Heimwee van ouders naar memoriseren kan dus verschillende achtergronden hebben, al naar gelang hun eigen opleiding. Hoe dan ook, memoriseren verschafte in elk geval duidelijkheid over wat er geleerd moest worden. En soms leidde die van buiten geleerde kennis jaren later tot een aha-erlebnis. Zo van: dat kende ik wel, maar nu begrijp ik pas dat het daar om draait.
In het studiehuis zou het memoriseren verleden tijd worden. Tal van vaardigheden zouden een repertoire worden dat elke leerling in havo en vwo zou moeten verwerven om zelfstandig lerend de tweede fase te doorlopen. Maar wanneer je gaat onderzoeken of leerlingen dat ook doen, blijkt een hoog percentage (75 procent) toch overwegend te memoriseren. Wat betekent dat? Is het erg?
Er zijn ten minste drie omstandigheden die een helder beeld in de weg staan. De eerste is dat memoriseren als minder gewenst wordt beschouwd, of het nu om pedagogische redenen is of uit behoefte aan sociale distinctie. Echt leren is diepte leren, in het hoofd in plaats van erbuiten.
Ten tweede zijn er in het Nederlandse onderwijs steeds meer leerlingen, vooral van allochtone afkomst, die baat hebben bij memoriseren. Als je woordenschat nog niet zo groot is, kun je de begrippen maar beter vastzetten in je hoofd. Het begrijpen komt later, al doende, of na een goede uitleg. Dit is memoriseren met de wens om de stof te begrijpen. Niet buiten houden maar binnen brengen, in de hoop dat de verbanden duidelijk worden. Daartegenover zijn er dan de Nederlandse leerlingen voor wie het stijgingsperspectief niet meer uitdagend is en die aan leerstof helemaal geen boodschap hebben. Ze stellen zich strategisch op en gebruiken memoriseren louter om het diploma te halen. De kennis blijft van buiten.
Een derde omstandigheid is de tijds- en gelddruk. Daar is vrij dom mee omgegaan. Terwijl het zo eenvoudig is. Immers, als je de kwaliteit van het leren wilt verhogen en wilt zorgen dat kennis in al die adolescenten gaat leven, dan kost dat tijd. Tijd voor docenten om zich goed voor te bereiden en te overleggen, tijd voor echte kennisoverdracht (en niet het geven van informatie), tijd voor leerlingen om na te denken en te discussiëren. Maar er is tijdsdruk (studielast, bijbaantjes) die tot vervlakking leidt: memoriseren (thuis leren) en onderhandelen zijn de handigste strategieën. En discussiëren in de klas verwordt tot gezellig kletsen. Tijd is geld, denken de beleidsverantwoordelijken. Maar van deze vervlakking krijgt Nederland natuurlijk later de rekening gepresenteerd. Zullen we het voortaan over in het hoofd leren hebben? En hard roepen dat dat tijd kost? Wie weet helpt het een beetje.