Driekwart zij-instromers slaagt voor toets

Mensen die in het onderwijs willen gaan werken kunnen vanaf dit najaar onbevoegd voor de klas gaan staan. Ze moeten dan wel eerst een toets, een assessment, afleggen waaruit blijkt dat ze geschikt zijn om leraar te worden. Van de tachtig kandidaten die de afgelopen maanden een proef-assessment ondergingen, kan driekwart voor de klas.

Je ziet vaak al binnen vijf minuten of iemand een goede leraar zou zijn.² Dat zegt Ruud Klares, senior-onderzoeker van het Wageningse onderwijskundige bureau Stoas. Het assessment dat zijn bureau in opdracht van het ministerie van Onderwijs ontwikkelt duurt echter wat langer dan vijf minuten. Maar na afloop is dan ook zo objectief mogelijk vastgesteld of iemand de kwaliteiten in huis heeft die hem of haar een goede docent zouden maken.
Dit najaar - als de Tweede Kamer, de minister, de Raad van State en de Onderwijsraad tenminste haast maken met de wetgeving - kunnen mensen die als docent willen gaan werken onbevoegd voor de klas gaan staan in het basis- en voortgezet onderwijs. Zij hebben dan twee jaar de tijd om, tijdens of naast hun werk op de school, een volledige bevoegdheid te halen. Voordat ze voor de klas plaatsnemen moeten ze echter wel eerst een toets afleggen om te kijken of ze überhaupt wel geschikt zouden zijn voor het leraarsvak.
September vorig jaar begon Stoas in opdracht van het ministerie met het ontwikkelen van de assessments voor de lerarenopleidingen voortgezet onderwijs. Aan de ontwikkeling deden drie clusters van hbo- en universitaire lerarenopleidingen mee: in Den Haag/Rotterdam, Amsterdam/Utrecht en Arnhem/Nijmegen. Arbeidsvoorziening leverde in totaal tachtig kandidaten die graag het onderwijs in wilden en daartoe wel een proef-assessment wilden ondergaan.
In eerste instantie stonden de opleidingen huiverig tegenover de assessments², zegt Klares. Want onbevoegden voor de klas zetten is, in het land van de lerarenopleidingen, natuurlijk vloeken in de kerk. ³Het enthousiasme nam echter toe toen de opleidingen zagen wat voor kwaliteit er zat bij de mensen die zich aanmelden.² Want de kandidaten moeten een hbo- of universitaire opleiding hebben genoten die verwant is aan het vak dat ze in het voortgezet onderwijs willen gaan geven. ³Er zaten mensen bij die de laboratoriumopleiding gevolgd hadden en nu leraar scheikunde willen worden. Of een medewerker van het CBS die wiskunde wil gaan geven.²
De lerarenopleidingen waren bang dat de kandidaten allemaal zouden zijn vastgelopen in hun huidige baan, en het onderwijs als gemakkelijke uitweg zouden zien. ³Maar het blijken vaak mensen te zijn die allemaal al wel eens iets in het onderwijs hebben gedaan of hadden wilden doen. Alleen was er dan net geen werk voor hen of zijn ze toevallig in een ander beroep terechtgekomen.²
De eerste stap in het assessment is dat de kandidaten een portfolio van zichzelf samenstellen. Daarin geven ze aan wat ze in hun leven voor ervaring hebben opgedaan op pedagogisch of didactisch gebied. En dat wel voorzien van bewijsmateriaal. Klares: ³Een video van een bedrijfsopleiding die je hebt gegeven, een trainings-opzet die je voor de tennisvereniging hebt gemaakt, een bewijs dat je als ouder actief bent bij de school van je kinderen - het maakt ons niet uit, als het maar relevant kan zijn voor het beroep van leraar.²
Bij die eerste gesprekken bleek dat er ook een aantal kandidaten was dat nooit iets gedaan had dat op educatieve activiteiten leek. ³Een aantal keren zijn mensen tot inzicht gekomen dat, als ze het onderwijs in willen, ze het beste een reguliere vierjarige opleiding kunnen volgen. Zij-instromen zou voor hen een frustratie worden.²

Les voorbereiden
Wie door het eerste gesprek heen komt krijgt de opdracht om een les voor te bereiden. De kandidaten krijgen een globaal schema mee over hoe je als leraar een les opzet, en mogen verder naar eigen inzicht handelen. Vervolgens worden ze daarover doorgezaagd in een interview. Klares: ³Hoe hebben ze zich voorbereid? Sluit hun les aan op de vorige les en op de les die nog komen gaat? Hoe gaan ze de les geven: wat wordt het begin, het midden en het slot? En hoe controleren ze of er uit de les is gekomen wat ze bedoeld hadden? De deelnemers moeten hun keuzes kunnen verantwoorden.²
Daarna komt de vuurproef: de kandidaat-onderwijzers moeten zelf op een school een les gaan verzorgen. Tijdens die les worden de kandidaten geobserveerd door twee assessoren: een van de lerarenopleiding en een van de school - bijvoorbeeld een conrector. Die assessoren houden allebei een checklist bij waarop ze noteren hoe de leraar in spe scoort op verschillende onderdelen. Die onderdelen zijn afgeleid van de reguliere startbekwaamheidseisen van de lerarenopleidingen.
De assessoren zijn zelf kort opgeleid om die taak te vervullen. Het zijn mensen die vanwege hun achtergrond al ervaring hebben met beoordeling van anderen. Ze moeten alleen kennismaken met het instrument Œassessment¹ en leren de criteria te interpreteren. Maar de beste manier om dat te leren is het te doen en erover te praten met anderen.²
Na de les volgt weer een interview, waarin de kandidaat wordt doorgezaagd over de keuzes die hij in de klas heeft gemaakt en over de manier waarop hij op onvoorziene omstandigheden heeft ingespeeld. Daarna volgens nog enkele simulaties waarbij op wat specifieke zaken wordt gelet, zoals vakdidactiek. De kandidaten krijgen dan op een A-viertje een casus voorgelegd, waarover ze - na even nadenken - weer gaan praten met de assessoren. ³Die kijken dan of de kandidaat bijvoorbeeld een wiskundig probleem kan uitleggen aan een klas met kinderen van veertien jaar oud.²
In het primair onderwijs, waar ook assessments voor worden ontwikkeld, zal een van de cases waarschijnlijk gaan over de omgang met ouders. Klares had daarbij graag een rollenspel ingezet, waarbij een acteur binnenkomt als boze, bedroefde of bezorgde ouder. ³Maar zo¹n rollenspel kost tijd en dat hebben we niet. De assessments moeten voor de zomervakantie af zijn.²
Tot slot van het assessment volgt het eindgesprek. De assessoren leggen de scores - die ze onafhankelijk van elkaar hebben bijgehouden - naast elkaar en komen tot een oordeel. ³We dachten dat die oordelen van de assessoren erg uiteen zouden kunnen lopen, maar in de praktijk sporen ze heel redelijk met elkaar. We hebben in het onderwijs blijkbaar wel een notie in ons hoofd van wat een goede leraar is. Vaak zie je al na vijf minuten wat voor vlees je in de kuip hebt.²

Niet geschikt
Het eindoordeel van het assessment kan luiden: niet geschikt om onbevoegd voor de klas te gaan staan, direct geschikt om een bevoegdheid te krijgen of Œgeschikt mits¹. De meeste kandidaten zitten in deze laatste categorie, zo blijkt uit de eerste resultaten van de assessments in het voortgezet onderwijs. Klares heeft tot nu toe de dossiers van zestig van de tachtig kandidaten binnengekregen, en van die zestig kandidaten hebben zich twintig afgemeld of teruggetrokken. De rest kon voor de klas, onder voorwaarde dat ze de hiaten in hun kennis en vaardigheden binnen twee jaar tijd dichten. Daartoe sluiten de kandidaat, de lerarenopleiding en de school in kwestie onderling een leerovereenkomst.
Klares denkt dat de meeste kandidaten echter geen twee jaar nodig hebben om hun volledige bevoegdheid te halen. ³Dat kan een heel stuk sneller, ik schat dat de meesten binnen een jaar klaar kunnen zijn.² De meeste kandidaten blijken overigens geen kennis te missen die ze per se op de lerarenopleidingen moeten halen. ³Vaak zie je dat het ze ontbreekt aan klassenmanagement: daar hebben ze geen routine in. Dat kan je ook bijleren door coaching op de werkplek.²
In juni komt het materiaal over de assessment voor alle lerarenopleidingen beschikbaar, zowel voor het voortgezet onderwijs als voor de pabo¹s, terwijl het ontwikkelen van assessment voor de pabo pas net begonnen is. ³Daar hebben we nu veertig kandidaten en meer willen we er ook niet. Het ministerie wil graag grote aantallen kandidaten kunnen laten zien, maar wij moeten onze energie niet steken in de hoeveelheid kandidaten maar in het ontwikkelen van een goed assessment.²
Na de zomervakantie kunnen, als alles volgens plan verloopt, de lerarenopleidingen en scholen zelf met de assessments aan de slag. ³Het succes zal afhangen van de vraag of opleidingen echt maatwerk kunnen bieden², vindt Klares. ³Daar maak ik me wel eens zorgen over - vooral over de pabo¹s, die tot nu toe eigenlijk alleen vierjarige opleidingen kennen. Die moeten echt gaan inspelen op individuele behoeften van de zij-instromers. We krijgen bijvoorbeeld veel aanmeldingen uit het sociaal cultureel werk en het jeugd- en jongerenwerk: allemaal mensen met een hbo-opleiding die al gigantisch veel ervaring hebben met jongeren tot twaalf jaar. Het zou voor hen echt onzin zijn om weer de hele pabo te moeten doorlopen.²