- blad nr 9
- 6-5-2000
- auteur . Overige
- Redactioneel
Geef filosofie een kans
Anders dan in de ons omringende grote landen speelt filosofie in het openbare leven in ons land geen rol van betekenis. Langer en fanatieker dan veel andere landen is Nederland een domineesland gebleven, waar godsdienst en catechese als vanzelfsprekend schoolvakken zijn, terwijl filosofie vrijwel volledig ontbreekt.
Met het van start gaan van de vernieuwde tweede fase in het voortgezet onderwijs leek hierin verandering te komen. In navolging van het ons omringende buitenland, waar filosofie sinds jaar en dag een schoolvak is, werd het vak op bescheiden wijze in het Nederlandse onderwijs geïntroduceerd. In het vrije deel¹ van havo en vwo kon filosofie als examenvak gekozen worden en bovendien werd het een keuzevak in het profiel cultuur en maatschappij. Inmiddels wordt op zo¹n vijftig middelbare scholen in Nederland filosofie gegeven. Helaas dreigen recente aanpassingen in het studieprogramma van de tweede fase deze ontwikkeling in de kiem te smoren.
Direct na de grote leerlingendemonstratie eind vorig jaar zegde staatssecretaris Adelmund maatregelen toe om de studielast in de tweede fase te verlichten. Een daarvan was dat de Œexamenverplichting¹ in het vrije deel wordt teruggebracht tot één vak. Deze maatregel dreigt in de praktijk slecht uit te pakken voor het vak filosofie, dat zijn waarde vooral als keuzevak in het vrije deel moet zien te bewijzen. Het was onvermijdelijk dat in de vernieuwde tweede fase de studielast zou toenemen. Die vernieuwing was noodzakelijk geworden vanwege de dramatisch slechte aansluiting van met name het havo op het vervolgonderwijs. Een slechte opleiding substantieel verbeteren lukt je niet alleen door de verschillende vakken te hergroeperen en de manier van werken aan te passen (zelfstandig leren). Er zal vooral meer en harder gewerkt moeten worden om dit te bereiken.
De keuze voor een onbekend vak als filosofie is voor veel leerlingen een stuk onaantrekkelijker geworden, nu ze in het vrije deel nog maar in één vak examen hoeven te doen. Een belangrijke Œconcurrent¹ voor filosofie is het eveneens nieuwe vak Œmanagement en organisatie¹. In het vrije deel zijn dit de twee enige vakken die een centraal examen kennen. Veel leerlingen zien zich nu geplaatst voor een keuze tussen deze beide vakken. Die keuze dreigt veelal in het nadeel van filosofie uit te vallen, dat door veel leerlingen als een ietwat stoffig vak beschouwd wordt, terwijl het vak management geassocieerd wordt met de levensstijl van de succesvolle manager: lease-auto van de zaak, eigen secretaresse en mobiele telefoon.
Het behoort tot de taak van de school om leerlingen uit te leggen dat een keuze voor een vak niet op deze associaties gebaseerd dient te zijn, maar dat je die moet laten afhangen van wat het desbetreffende vak jou te bieden heeft, dat wil zeggen: de kennis en vaardigheden die je door middel van dat vak kunt verwerven. Door het vak management te kiezen, word je nog geen manager, net zomin overigens word je filosoof door het kiezen van het vak filosofie. De centrale vaardigheid van het vak management is leiding geven. Nu heb ik altijd begrepen, en desgevraagd zal iedere manager dat bevestigen, dat je leiding geven niet echt kunt leren: dat kun je of dat kun je niet. De centrale vaardigheid van het vak filosofie is nadenken. Het aanleren daarvan is veel minder afhankelijk van aanleg en karakter van de leerling: iedereen kan leren nadenken.
Het huidige waardenrelativisme ten aanzien van de leerdoelen van de verschillende schoolvakken is misplaatst en ongewenst. Vraag een willekeurige Nederlander wat hij op de middelbare school geleerd heeft en in de negen van tien gevallen krijg je te horen dat dat een bepaald niveau van denken is: het vermogen tot abstraheren en analyseren. Het is niet zo dat leerlingen alleen bij het vak filosofie leren nadenken, maar het is wel het enige vak waar die vaardigheid expliciet onderwezen en geoefend wordt.
Nadenken
Elke docent is geneigd het belang van zijn eigen vak te benadrukken, maar fatsoenlijk nadenken is toch zo¹n beetje het meest zinnige is wat je jonge mensen (ook de toekomstige managers!) kunt bijbrengen? Een beargumenteerd standpunt innemen en verdedigen, je eigen en andermans vooronderstellingen expliciteren, een logisch gestructureerd betoog opzetten en analyseren, een kritische houding ten aanzien van vanzelfsprekendheden. Zie hier de centrale leerdoelen van het vak filosofie. Niemand zal toch willen ontkennen dat dit vaardigheden zijn die voor elke vervolgopleiding, voor alle andere schoolvakken, in vrijwel elk beroep en, niet in de laatste plaats, in het kader van het studiehuis en zelfstandig leren, van evident belang zijn?
Het vak filosofie is op bescheiden wijze in het Nederlandse voortgezet onderwijs ingevoerd. De gedachte hierachter was dat het vak zijn waarde maar in de praktijk moest bewijzen. Daarvoor moet het wel een reële kans krijgen. Daar is nu duidelijk geen sprake (meer) van. Ik zou er dan ook voor willen pleiten dat alle scholen, het belang van het vak onderkennend, filosofie aanbieden en de keuze ervan actief bevorderen. Alleen dan zal het vak zich een even vanzelfsprekende plaats in het onderwijs kunnen verwerven, als het nu al in veel andere landen heeft.