De verbouwing

Elk jaar worden honderden basisscholen ingrijpend vertimmerd. Wie grootscheeps gaat verbouwen, moet slim zijn. In Tilburg waren ze dat. “Met een pot verf ben je er niet.”

De gemiddelde leeftijd van de Nederlandse basisschool is veertig jaar. De meeste werden ontworpen in een tijd dat er uitsluitend klassikaal werd lesgegeven en duurzaamheid nog geen item was. Dus hoe zien die gebouwen er nu vaak uit? “Overal zijn extra wandjes neergezet, kinderen zitten op de gangen te werken, er zijn extra berghokken ontstaan, het ziet er niet uit. Ook al is een gebouw ooit goed ontworpen, het is nu vaak helemaal verrommeld.”
De omschrijving komt van twee architecten, Paul Peters en Martijn Honselaar, en slaat op de situatie zoals ze die twee jaar geleden aantroffen bij basisschool de Vijf Hoeven in Tilburg. De architecten renoveerden de ruim vijftig jaar oude school ingrijpend. Nu is de Vijf Hoeven een kekke, kleurrijke en helder ingedeelde basisschool die er weer een flink aantal jaren tegen kan.
Zo’n grootschalige verbouwing staat duizenden scholen de komende jaren te wachten, voorspelt Gertjan van Midden, beleidsadviseur huisvesting bij de PO-raad.
Verbouwen is vaak een betere keuze dan nieuw bouwen, vindt Wilma Kempinga, die als stichting ‘Mevrouw Meijer’ veel onderzoek doet naar de mogelijkheden van verbouw van bestaande scholen. “Die oude scholen hebben vaak veel ruimte, die ‘overmaat’ krijg je nooit terug als je volgens hedendaagse normen gaat bouwen.”

Binnentuin
Die extra vierkante meters zijn duidelijk te zien bij de Vijf Hoeven. De lokalen zijn opvallend groot, de centrale open ruimte is een soort binnentuin: grasgroen geverfd, met hippe picknicktafels. Architect Honselaar: “Dat spreekt toch meer tot de verbeelding dan het standaard catalogusmeubilair met zo’n kantoorachtige uitstraling.”
Langs de randen van de centrale ruimte zijn werkplekken gemaakt die eruitzien als treincoupés, leerkrachten hebben daar vanuit het lokaal zicht op. “Die heldere structuur zat in het oorspronkelijke ontwerp van zestig jaar geleden”, zeggen de architecten. “Als je die oude tekeningen analyseerde, klopte het helemaal en zag je de kwaliteit van het ontwerp. Maar in de loop der jaren was het binnen en buiten een aaneen klontering van bouwseltjes, wandjes en kunststof harmonicadeuren geworden. Achter de entree in de hal waren toiletten gebouwd, je kwam binnen langs allemaal fietsenrekken en containers. Als je als buitenstaander naar zo’n school kijkt, zie je heel veel dingen die je niet begrijpt, maar in de loop der jaren zijn gegroeid. De kerstslingers lieten ze maar hangen want het deed er niet meer toe, er was niks charmants of moois meer aan, alles was dichtgeslibd.”

Transformeren
Wie grootscheeps gaat verbouwen, moet slim naar de financiën kijken, waarschuwt Van Midden van de PO-raad. “Gemeenten zijn verantwoordelijk voor nieuwbouw, die krijgen geld uit het gemeentefonds voor vervanging van een gebouw. Schoolbesturen hebben alleen budget voor het onderhoud, om het bestaande in stand te houden. Maar met een pot verf ben je er niet. Er is budget nodig om die schoolgebouwen ingrijpend te renoveren, te transformeren, te moderniseren. Gemeenten en besturen moeten zich echt samen verantwoordelijk voelen en het gemeenschappelijk belang zien om daar uit te komen.” De PO-raad is hierover in gesprek met de Vereniging Nederlandse Gemeenten. “Begin 2016 verwacht ik een gezamenlijk advies.”
Die wil om ‘creatief’ met het budget om te gaan, was duidelijk aanwezig bij Xpect Primair, het schoolbestuur waar de Vijf Hoeven onder valt, zeggen de architecten. De budgetten voor beheer en nieuwbouw werden gecombineerd voor de grootschalige renovatie. “Door schoon schip te maken in een gebouw, wordt het beheersmatig ook goedkoper. De polyurethaan vloer in de centrale hal hoeft niet elk jaar in de was, zoals de oude marmoleumvloer. Het nieuwe meubilair en de kasten zijn met een speciale spray behandeld: daar springen geen stukken vanaf.”
Het nieuwe gebouw is nu geschikt voor de 21st century skills die het team graag over wil brengen op de leerlingen, en het nodigt ook uit om meer te bewegen. Daar gaat het om, zegt Van Midden van de PO-raad. “Die oude gebouwen storten heus nog niet in. Maar je moet ze transformeren naar moderne gebouwen die passen bij het onderwijs van deze tijd. Die oude scholen zijn gebouwd om klassikaal les te geven, dat gebeurt nergens meer fulltime. Het binnenklimaat is in 70 tot 80 procent van de gevallen slecht. Er is ooit wel een subsidieregeling geweest om goede klimaatinstallaties de scholen binnen te krijgen, maar er is geen geld om die te onderhouden, vervangen en controleren. En de gemiddelde oude school heeft een F- of G- energielabel. Ze stoken voor de buitenwereld. Dat zijn allemaal extra kosten die niet worden besteed aan het onderwijs.”
Veranderingen zoals passend onderwijs en digitaal werken maken het noodzakelijk om gebouwen aan te passen, zegt Van Midden. “Als er andere leerlingen je gebouw binnenkomen moet je het misschien rolstoeltoegankelijk maken. Die oude structuur van een gang met klaslokalen aan weerskanten is niet handig. Je ziet nu vaak kinderen met een computer in een gang zitten: dat zijn geen echt goede werkplekken.”
De Algemene Rekenkamer komt binnenkort met een rapport over de huisvesting van scholen. Wat daar precies in komt te staan is nog niet bekend. Wel lekte uit dat leerlingen, ouders en leerkrachten hun schoolgebouw als rapportcijfer gemiddeld een 6,5 geven. Van Midden: “Ik vind dat slechts een heel magere voldoende. Leerkrachten en leerlingen, die altijd in zo’n gebouw zitten, zijn eraan gewend. Ze realiseren zich niet dat het ook heel anders en veel beter kan.”
Bij de Vijf Hoeven hebben de architecten vooral ‘opgeruimd en verplaatst’. Voor een heldere plattegrond gezorgd en ruimtelijkheid, met lange zichtlijnen. Frisse kleuren binnen en buiten. “Het handenarbeidlokaal, waar iedereen trots op is, zat helemaal weggestopt achterin het gebouw. Nu ligt het aan het schoolplein bij de centrale entree: iedereen kan zien wat de leerlingen maken. De bibliotheek hebben we ook verplaatst zodat leerlingen en ouders hem steeds zien.”
Ze sloegen de plank ook weleens mis, erkennen Peters en Honselaar ruiterlijk. “We hadden in de schetsfase de zandtafel voor de onderbouw aan het begin van een doorgaande route bedacht. Niet erg handig, vonden de leerkrachten, als al dat zand het hele gebouw door werd gelopen.” In overleg is de zandtafel nu aan het eind van de gang geplaatst. Een kleine zolder met een gammel trapje waar de kerst- en carnavalsspullen lagen opgeslagen, kreeg een speelse vaste trap en zou met grote kussens een lekkere hangplek voor leerlingen kunnen worden, bedacht het duo. “Dat kon niet omdat niemand er zicht op zou hebben, dat lag gevoelig.” Daar komt nog wel een functie voor, verwachten ze. “Het is bijvoorbeeld een goede plek voor het werk van de leesmoeders.”

{kader met plaatje scholenbouwatlas}
Spieken moet

“Een school is nooit te oud, wel verouderd.” Dat zei architectuurhistoricus Dolf Broekhuizen een paar maanden geleden bij de presentatie van de Scholenbouwatlas
Dolf Broekhuizen, Scholenbouwatlas, nai010 uitgevers, ISBN 9789462081963, € 49,50