- blad nr 14
- 26-8-2000
- auteur . Overige
- Column
Over beesten en Übermenschen
Wat allereerst opviel waren berichten over het wangedrag van jonge Nederlandse toeristen in het buitenland. Zo erg moet dat zijn dat Nederlandse touroperators zelfs denken aan opvoedcursussen tijdens de heenreis. Dat de jongelui zich tenminste een beetje kunnen verplaatsen in de lokale bewoners van de plek waar ze van plan zijn de beest te gaan uithangen. Pikant was dat juist op het eiland Kreta, toch niet de minste schatkamer van de Europese beschaving, het wangedrag zo groot is geweest. De plaatselijke middenstanders, die het grootste deel van hun jaarinkomen aan deze Œonbeschaafde¹ horde verdienen, blijken erg terug te verlangen naar de bedaarde oudere Nederlandse toerist van weleer. Ja, Œonbeschaafd¹ en Œgeld zat¹ zijn niet altijd een even gelukkige combinatie.
Vervolgens raakte ik geboeid door een ogenschijnlijk heel andere vorm van collectief wangedrag. Ademloos verslond ik een artikel over de Œcult van Bill¹ in het zaterdagse Volkskrant Magazine. Nee niet Bill Clinton, maar die andere Bill, Gates dus. Bij de Microsoftbedrijven in Seattle heerst volgens geïnterviewde ex-werknemers een monomane bedrijfscultuur. Je kunt er alleen maar werken als je vóór Microsoft bent. Voor werknemers die kans hebben op een vaste baan, of deze al hebben, is dat geen probleem. Zij zijn namelijk toegetreden na een zware selectie: urenlange tests op hun loyaliteit, hun intelligentie en een geheel competitief opgezette proeftijd. Zo voelen zij zich, net als hun megalomane baas, een beetje Übermensch. En, net als Bill, willen zij alleen nog maar met gelijken omgaan. Iemand die niet geselecteerd is, is per definitie dom. In het bedrijf zelf zijn dat bijvoorbeeld de flexwerkers. Die worden dan ook arrogant en denigrerend bejegend. Daarbuiten is de rest van de wereld ook dom. Dat de uitverkorenen zelf vrij domme dingen doen vind ik tenminste kunnen ze niet meer waarnemen. Hun bedrijf is een campus met alle voorzieningen. Ze werken in hooggesloten kleine ruimtes waar tijdens de lange werkdagen het enige communicatiemiddel de e-mail is. Maar ze vinden het fantastisch en niemand mag iets negatiefs over Microsoft zeggen! Het zand dat Bill hun in de ogen strooit met zijn liefdadigheid zien ze natuurlijk ook niet meer. Het merkwaardige is nu dat we geneigd zijn dit kortzichtige gedrag niet Œonbeschaafd¹ te noemen. De Microsofties zijn immers heel intelligent. Zo zijn ze nu eenmaal.
Ten derde las ik tevreden dat de discussie over de toekomst van het hoger onderwijs zelfs in de vakantie heeft doorgewoed. Moeten hbo en wetenschappelijk onderwijs nu gescheiden blijven of juist geïntegreerd worden, is de vraag. En wat lees je dan? Dat de hooggeleerde heer Velthuys, rector magnificus van de Universiteit van Utrecht, vindt dat de scheiding vooral gehandhaafd moet blijven omdat en nu komt het Œer al veel te veel domme mensen rondlopen in het hoger onderwijs¹. Velthuys wil dat de universiteit het bolwerk wordt van uitverkorenen (superintelligenten) en denkt dat dit vroeger ook zo was. Dat is een wijdverbreid misverstand vroeger ging het om stand en leergierigheid en het blijft vreemd dat sommige hoogopgeleide mensen zulke ahistorische beelden hebben over onderwijs. Was zijn punt maar dat er wat schortte aan de voorbereiding van leerlingen op het hoger onderwijs en op de samenleving in het algemeen. Maar dat is het niet. Zijn punt spruit in feite uit dezelfde ideologie voort als die van Bill Gates: de intelligentsten zijn de uitverkorenen van de 21e eeuw. Selectie op basis van genetische dispositie.
De overeenkomst in deze drie berichten? Onbeschaafdheid, lijkt me. Telkens is er sprake van mensen die vinden dat zij zich als dieren mogen gedragen. In het eerste geval de beestenbende op Kreta is het nogal evident. Alsof iedereen ineens zo nodig de zatte corpsbal of hooligan moet uithangen. Maar in het tweede en derde bericht is er evengoed sprake van onbeschaafd gedrag. Wie voor uitverkoring kiest en wie daarbij ook nog eens aangeboren intelligentie als het selectiecriterium neemt en dat is wat Gates en Velthuys doen kiest tweemaal voor het beest in de mens. Uitverkoring maakt dat je je niet hoeft te verplaatsen in anderen. Die mag je arrogant bejegenen, zo niet gebruiken voor je eigen doeleinden. Selectie op DNA maakt dat je de genetische dus dierlijke determinanten laat prevaleren. Je krijgt privileges omdat je nu eenmaal zo bent. Verantwoording hoeft niet.
Er valt nog heel wat te beschaven, zei Erasmus al in de 16e eeuw. Die hechtte tenminste erg aan de kwaliteit van het onderwijs, en van leraren in het bijzonder.